Powyższa konkluzja płynie z wyroku TSUE z 8 maja 2024 r. w sprawie C‑20/23. Orzeczenie zapadło na tle wykładni art. 23 ust. 4 dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2019/1023 z dnia 20 czerwca 2019 r. w sprawie ram restrukturyzacji zapobiegawczej, umorzenia długów i zakazów prowadzenia działalności oraz w sprawie środków zwiększających skuteczność postępowań dotyczących restrukturyzacji, niewypłacalności i umorzenia długów, a także zmieniającej dyrektywę (UE) 2017/1132 (dyrektywy o restrukturyzacji i upadłości). Zgodnie z tym przepisem państwa członkowskie mogą wyłączyć szczególne kategorie długów z umorzenia długów lub ograniczyć dostęp do umorzenia długów, lub ustanowić dłuższy okres wymagany dla uzyskania umorzenia długów, w przypadku gdy takie wyłączenia, ograniczenia lub dłuższe okresy są należycie uzasadnione, na przykład kategorie długów takie jak:

• długi zabezpieczone;
• długi, które wynikają z sankcji karnych lub w związku z nimi;
• długi, które wynikają z odpowiedzialności deliktowej;
• długi w zakresie zobowiązań alimentacyjnych wynikających z więzi rodzinnych, z pokrewieństwa, małżeństwa lub powinowactwa;
• długi powstałe po złożeniu wniosku o wszczęcie postępowania prowadzącego do umorzenia długów lub po wszczęciu takiego postępowania; 
• długi, które wynikają z obowiązku pokrycia kosztu postępowania prowadzącego do umorzenia długów.

Orzeczenie zapadło na tle prawa portugalskiego. W uproszczeniu, stan faktyczny sprowadzał się do tego, że upadły przedsiębiorstwa zakwestionował postanowienie sądu upadłościowego, mocą którego uzyskał umorzenie długów, z którego jednak zostały wyłączone wierzytelności z tytułu podatków i zabezpieczenia społecznego. Zgodnie z art. 235 portugalskiego kodeksu postępowania upadłościowego i naprawczego przedsiębiorstw, jeżeli dłużnik jest osobą fizyczną, może skorzystać ze zwolnienia z wierzytelności wchodzących w skład pasywów masy upadłościowej, które nie zostały spłacone w trakcie postępowania upadłościowego lub w ciągu trzech lat po jego zakończeniu, na warunkach przewidzianych w niniejszym rozdziale. Z kolei zgodnie z art. 245 ust. 2 lit. d) tego kodeksu, umorzenie długów nie obejmuje w szczególności „wierzytelności podatkowych i wierzytelności z tytułu zabezpieczenia społecznego”. Ostatni z powołanych przepisów został zakwestionowany przez skarżącego, a wątpliwość co do jego zgodności z prawem unijnym powziął Sąd Apelacyjny w Porto.

Po przeanalizowaniu prawa portugalskiego i treści art. 23 ust. 4 dyrektywy, Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej: 

1. po pierwsze, wskazał, że wykaz szczególnych kategorii wierzytelności znajdujący się w art. 23 ust. 4 dyrektywy został wprowadzony wyrażeniem „na przykład”, przeto z brzmienia tego przepisu wynika, iż szczególne kategorie wierzytelności wymienione w tym przepisie nie zostały wymienione w sposób wyczerpujący; jest to więc katalog otwarty;
2. po drugie, podkreślił, że art. 23 ust. 4 dyrektywy należy interpretować w ten sposób, że wyłączenie szczególnej kategorii wierzytelności innej niż kategorie wymienione w tym przepisie z umorzenia długów jest możliwe tylko wtedy, gdy jest ono „należycie uzasadnione”. Przy tym dyrektywa nie wymaga, aby uzasadnienie wyłączenia szczególnej kategorii wierzytelności z umorzenia długów zostało przedstawione w samym akcie mającym na celu transpozycję tej dyrektywy;
3. po trzecie – odnosząc się do prawa portugalskiego i zawartych w konstytucji tego państwa norm na temat funkcji systemu podatkowego – doszedł do konkluzji, że z uwagi na charakter wierzytelności podatkowych i wierzytelności z tytułu zabezpieczenia społecznego oraz z uwagi na cel poboru podatków i składek na zabezpieczenie społeczne, państwa członkowskie mogą zgodnie z prawem uznać, że wierzytelności instytucji publicznych nie znajdują się z punktu widzenia odzyskiwania odnośnych wierzytelności w sytuacji porównywalnej do wierzytelności sektora handlowego lub prywatnego, a w konsekwencji mogą korzystać z uprzywilejowania.

Komentarz do wyroku TSUE

Niewątpliwie zgodzić się należy z TSUE, że zawarty w art. 23 ust. 4 dyrektywy katalog wyłączeń spod zasady umorzenia długów ma charakter otwarty. Niemniej, jest to nadal wyjątek, dlatego powinien być wykładany ściśle. O nakazie ścisłej interpretacji świadczy dodatkowe zastrzeżenie zawarte w tym przepisie, a mianowicie, że wyłączenie spod zasady umorzenia długów musi być na gruncie prawa krajowego „należycie uzasadnione”. Poprzez należyte uzasadnienie rozumieć należy oparcie się przez prawodawcę krajowego na takim systemie wartości, który w warunkach kolizji dwóch prawnie chronionych dóbr nakazuje przyznać mocniejszą ochronę jednemu z nich.

I właśnie w tym tkwi mankament orzeczenia trybunalskiego. TSUE w ogóle nie rozpatrzył wartości, podstaw aksjologicznych, jakie stoją za unijną ideą umorzenia długów wobec uczciwych przedsiębiorców (osób fizycznych), którzy popadli w stan nadmiernego zadłużenia. Europejska polityka tzw. earned start’u opiera się na założeniu, że prawo do oddłużenia przysługuje co do zasady tylko „zasłużonym” dłużnikom. Dopiero prawidłowe odkodowanie celów postępowań oddłużeniowych i wartości, które leżą u źródeł dyrektywy, daje podstawę do oceny, czy wartości te zasługują na niższą ochronę aniżeli inne chronione przez prawodawcę stany (np. stabilność systemu podatkowego, ochrona osób uprawnionych z tytułu wierzytelności alimentacyjnych, ochrona majątkowa ofiar przestępstw itd.). Tych rozważań w orzeczeniu Trybunał w ogóle zabrakło, poza irrelewantnym dla wykładni art. 23 ust. 4 dyrektywy truizmem, że system podatkowy i system ubezpieczeń społeczny pełni istotną rolę z perspektywy zaspokajania potrzeb finansowych państwa i sprawiedliwej redystrybucji dóbr. Reasumując, wyrok TSUE nie zasługuje na aprobatę z uwagi na brak uzasadnienia racji, które legły u podstaw rozstrzygnięcia. W związku z tym orzeczenie nie może być traktowane jako źródło uniwersalnej zasady, że w każdym państwie członkowskim UE wierzytelności podatkowe i wierzytelności z tytułu zabezpieczenia społecznego mogą być kwalifikowane jako niepodlegające umorzeniu w postępowaniu oddłużeniowym przedsiębiorcy będącego osobą fizyczną.

Na sam koniec warto odnotować, że już od wielu lat w większości państw członkowskich Unii Europejskiej zaobserwować można trend, zgodnie z którym zwolnienie z długów obejmuje należności podatkowe, w tym także te z zakończonej niepowodzeniem działalności gospodarczej (U. Reifner, J. Niemi-Kiesiläinen, N. Huls, H. Springeneer, Overindebtedness in European, Principles from 15 European States, Norderstedt 2010, s. 282-283, K. Michalak-Abram, Zagadnienie europeizacji postępowania oddłużeniowego osób fizycznych, Warszawa 2018, s. 184-186).  

 - opracował: dr Bartosz Sierakowski