Zgodnie z art. 491(2) ust. 3 ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. Prawo upadłościowe (t.j. Dz. U. z 2022 r. poz. 1520; dalej jako p.u.) wniosek o ogłoszenie upadłości może zgłosić dłużnik, z uwzględnieniem przepisów art. 8 i art. 9. Do wniosku o ogłoszenie upadłości i innych pism procesowych oraz dokumentów składanych przez dłużnika stosuje się odpowiednio przepis art. 216aa. W przypadku, o którym mowa w art. 216aa ust. 1, wniosek o ogłoszenie upadłości składa się na formularzu.

Na gruncie tego przepisu pojawia się wątpliwość czy po ogłoszeniu upadłości konsumenckiej upadły-konsument może składać pisma procesowe droga tradycyjną („papierowo”) czy też jedynym dopuszczalnym trybem jest złożenie pisma w KRZ. Innymi słowy, czy cytowany wyżej przepis dotyczy postępowania o ogłoszenie upadłości czy też również postępowania po ogłoszeniu upadłości.

Zwolennicy poglądu, że art. 491(2) ust 3 p.u. dotyczy wyłącznie postępowania w przedmiocie ogłoszenia upadłości powołują się głównie na to, że w treści tego przepisu jest mowa o „dłużniku”, a nie o „upadłym”.

Z kolei, na poparcie tezy, że art. 491(2) ust 3 p.u. dotyczy również postępowania po ogłoszeniu upadłości przedstawia się następujące argumenty. W szczególności, wskazuje się, że artykuł ten składa się z trzech oddzielnych zdań i definiuje oddzielne czynności. Zdanie pierwsze traktuje o możliwości zgłoszenia wniosku z uwzględnieniem przepisów art. 8 i art. 9. ustawy - co w niniejszych rozważaniach nie ma znaczenia. Zdanie drugie wskazuje dłużnikowi obligatoryjne zastosowanie art. 216aa przy składaniu wniosku o ogłoszenie upadłości i innych pism procesowych oraz dokumentów. Zdanie trzecie ma funkcję nakazowo-przypominającą dłużnikowi, aby ten składając wniosek o ogłoszenie upadłości spełnił wymóg związany z użyciem formularza. Dalej, zaznacza się, że chociaż nie ma w tym przepisie słowa „upadłego” a jest słowo „dłużnika”, to jednak upadły po ogłoszeniu postanowienia o jego upadłości jest nadal dłużnikiem. Wskazuje się również, że art. 216a ust. 1 oraz art. 216aa ust. 1 p.u. przynależą do działu IV. ustawy, będąc przepisami ogólnymi dotyczącymi postępowania po ogłoszeniu upadłości. To oznacza wprost, że przepis art. 216aa ust. 1. stosuje się do postępowania po ogłoszeniu upadłości tak samo jak art. 216a ust. 1. ustawy. Analizowany przepis mówi wprost o jego zastosowaniu przy pismach procesowych. Przepis nie zawęża, jakie to mają być pisma, a zatem należy rozumieć, że wszystkie pisma, jakie mogą być wniesione w toczącym się postępowaniu, to samo tyczy się dokumentów. Przepis literalnie nie dzieli wnoszenia pism procesowych oraz dokumentów na okres przed wydaniem postanowienia o ogłoszeniu upadłości i po.

Odnosząc się do wskazanej wyżej wątpliwości należy dokonać nie tylko literalnej, ale również celowościowej i systemowej wykładni art. 491(2) ust. 3.

W ramach dyrektyw preferencji metod wykładni na czoło wysuwa się powszechnie akceptowana w orzecznictwie i w piśmiennictwie zasada pierwszeństwa wykładni językowej oraz subsydiarności wykładni systemowej i funkcjonalnej. W orzecznictwie wskazuje się, że zasada pierwszeństwa wykładni językowej, choć nie ustala absolutnego porządku preferencji, to jednak dopuszcza odstępstwa od wyniku jej zastosowania tylko wówczas, gdy wynik ten prowadzi albo do absurdu, albo do rażąco niesprawiedliwych lub irracjonalnych konsekwencji. Nie zawsze więc zachodzi konieczność posłużenia się kolejno wszystkimi rodzajami wykładni; nie ma w szczególności potrzeby sięgania po dyrektywy celowościowe wówczas, gdy już po zastosowaniu dyrektyw językowych albo językowych i systemowych uda się uzyskać właściwy wynik wykładni. Jak ujął to Sąd Najwyższy w uchwale składu siedmiu sędziów z dnia 1 marca 2007 r., III CZP 94/06 (OSNC rok 2007, nr 78, poz. 95) odstępstwo od jasnego i oczywistego sensu przepisu wyznaczonego jego jednoznacznym brzmieniem mogą uzasadniać tylko szczególnie istotne i doniosłe racje prawne, społeczne, ekonomiczne lub moralne; jeśli takie racje nie zachodzą, należy oprzeć się na wykładni językowej (por. też uzasadnienie uchwały pełnego składu Izby Cywilnej Sądu Najwyższego z dnia 14 października 2004 r., III CZP 37/04, OSNC rok 2005, nr 3, poz. 42, wyrok Sądu Najwyższego z dnia 21 lipca 2004 r., V CK 21/04, OSNC rok 2005, nr 7-8, poz. 137 oraz uchwała Sądu Najwyższego z dnia 20 lipca 2005 r., I KZP 18/05, OSNKW rok 2005, nr 9, poz. 74; wyrok z dnia 21 października 2020 r., KIO 2250/20).

Wobec tego w pierwszej kolejności trzeba rozważyć do jakich wniosków prowadzi wykładnia literalna analizowanego artykułu. Zdanie pierwsze ust. 3 art. 491(2) odnosi się wprost do wniosku o ogłoszenie upadłości. Zdanie drugie odnosi się do wniosku o ogłoszenie upadłości i innych pism procesowych oraz dokumentów składanych przez dłużnika. Zdanie trzecie ponownie odnosi się wyłącznie do wniosku o ogłoszenie upadłości. Wątpliwości odnoszą się jedynie do zdania drugiego, w którym ustawodawca posłużył się zwrotem „pisma procesowe oraz dokumenty składane przez dłużnika”. Zasadniczo ustawodawca posługuje się pojęciem „dłużnik” w odniesieniu do postępowania o ogłoszenie upadłości. Mogłoby to prowadzić do wniosku, że odniesienie do dłużnika w treści art. 491(2) ust. 3 oznacza, że chodzi wyłącznie o postępowanie w przedmiocie ogłoszenia upadłości. Jednak nie jest to podejście do końca konsekwentne, gdyż pojęcie dłużnik pojawia się również przykładowo w art. 202 ust. 1 lub art. 361 ust. 1 pkt 1. Tak więc, mimo użycia słowa „dłużnik” wykładnia literalna, chociaż sugeruje ograniczenie wyłącznie do postępowania o ogłoszenie upadłości, to jednak nie jest samodzielnie wystarczająca do dekodowania normy prawnej zawartej w przepisie art. 491(2) ust. 3. W takiej sytuacji konieczne jest więc sięgnięcie do metod wykładni systemowej oraz celowościowej.

Powszechnie przyjmuje się, że wykładnia systemowa (systemowa właściwa) jest dokonywana chronologicznie po wykładni językowej i stanowić może nie tylko środek wspomożenia wykładni językowej, ale nawet weryfikator rezultatu osiągniętego przez wykładnię językową (M. Zieliński, O. Bogucki, A. Choduń, S. Czepita, B. Kanarek, A. Municzewski, Zintegrowanie polskich koncepcji wykładni prawa, Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny, rok LXXI, zeszyt 4, 2009). Wykładnia systemowa polega na dokonaniu analizy kontekstu interpretowanego przepisu i jego umiejscowienia zarówno w danym akcie prawnym jak i w systemie prawa. W tym zakresie należy zauważyć, że art. 491(2) dotyczy:

a)      kwestii ogólnych, tj. zakresu odpowiedniego stosowania przepisów zarówno w odniesieniu do postępowania w przedmiocie ogłoszenia upadłości jak i postępowania po ogłoszeniu upadłości (ust. 1);

b)      podstaw ogłoszenia upadłości poprzez wyeliminowanie przesłanki wielości wierzycieli (ust. 2);

c)      postępowania w przedmiocie ogłoszenia upadłości (1a, 4-6).

Analizując układ art. 491(2) należy zauważyć, że gdyby odpowiednie stosowanie przepisów art. 216aa (a także art. 220 ust. 3, 4 i 6) miało dotyczyć całego postępowania, tj. zarówno w przedmiocie ogłoszenia upadłości jak i po jej ogłoszeniu, to z całą pewnością ta regulacja powinna zostać zawarta w ust. 1. Nie ma innego uzasadnienia dla wyłączenie odwołania do odpowiedniego stosowania art. 216aa z treści ust. 1 jak tylko takie, że zakres tego odwołania odnosi się wyłącznie do postępowania w przedmiocie ogłoszenia upadłości. Należy zauważyć, że z umiejscowienia art. 216aa p.u. wynika, że stosuje się go do postępowania po ogłoszeniu upadłości. W postępowaniu przedsiębiorców stosowanie tego przepisu odpowiednio w postępowaniu o ogłoszenie upadłości wynika z art. 35. W postępowaniu konsumentów odwołanie do stosowania tego przepisu zostało ujęte w ust. 3. Skoro zdaniem pierwsze i zdanie trzecie tego ustępu, jak wyżej wskazano, niewątpliwie dotyczy postępowania w przedmiocie ogłoszenia upadłości to należy uznać, że umiejscowienie odwołania pomiędzy tymi dwoma zdaniami w ust. 3, a nie w ust. 1 oznacza, że odwołanie to dotyczy wyłącznie postępowania w przedmiocie ogłoszenia upadłości.

Przeprowadzone dotychczas rozważania prowadzą do wniosku, że nie końca jednoznaczne wyniki wykładni literalnej zostają potwierdzone dokonaniem wykładni systemowej.

W ostatniej kolejności należy odwołać się do wyników wykładni aksjologicznej. Można bowiem postawić pytanie, czy uzasadnione jest obciążanie konsumenta obowiązkiem działania w ramach systemu teleinformatycznego. W tym zakresie, w mojej ocenie, po pierwsze nie ma absolutnie żadnych przekonywujących argumentów uzasadniających globalną tezę o „wykluczeniu cyfrowym” konsumentów, a po drugie w przypadkach indywidualnych system prawny pozwala na zastosowanie wielu instrumentów, które pozwolą konsumentowi na należytą obronę jego praw w postępowaniu. Wydaje się, że pozwolenie konsumentowi na działanie papierowe na etapie postępowania w przedmiocie ogłoszenia upadłości w sposób wystarczający chroni jego interesy, gdyż przykładowo konsument na tym etapie postępowania może złożyć papierowy wniosek o ustanowienie pełnomocnika z urzędu. Zgodnie ze stosowanym odpowiednio art. 117 § 5 k.p.c. sąd uwzględni wniosek, jeżeli udział adwokata lub radcy prawnego w sprawie uzna za potrzebny. Niewątpliwie brak możliwości działania przez konsumenta w systemie teleinformatycznym (np. brak dostępu do Internetu, brak profilu zaufanego lub podpisu elektronicznego) oznacza, że udział pełnomocnika w sprawie jest potrzebny. Na etapie postępowania po ogłoszeniu upadłości konsument, który ma trudności w obsłudze systemu teleinformatycznego, a nie posiada pełnomocnika ustanowionego przez sąd może ustanowić pełnomocnikiem członka rodziny albo może skorzystać z nieodpłatnej pomocy prawnej lub nieodpłatnego poradnictwa obywatelskiego, o których mowa w ustawie z dnia 5 sierpnia 2015 r. o nieodpłatnej pomocy prawnej, nieodpłatnym poradnictwie obywatelskim oraz edukacji prawnej (Dz. U. z 2021 r. poz. 945). W ramach dobrych praktyk należy postulować, aby sąd pouczał  o tym konsumenta przy doręczaniu postanowienia o ogłoszeniu upadłości. W konsekwencji, należy uznać, że ochrona praw konsumenta – upadłego nie wymaga przyznania mu uprawnienia do działania poza systemem teleinformatycznym na etapie po ogłoszeniu upadłości.

Analizując aksjologię określonego rozwiązania normatywnego nie należy jednak ograniczać się wyłącznie do spojrzenia jednostronnego, tj. z punktu widzenia jednego, wybranego uczestnika postępowania. Konieczne jest również spojrzenie szersze, z uwzględnieniem całego kontekstu funkcjonowania sądów upadłościowych. Otóż, wnioski składane w formie papierowej są wprowadzane przez pracownika sądu do systemu teleinformatycznego. Akta postępowania są bowiem wyłącznie elektroniczne. Można więc powiedzieć, że wniosek papierowy jest w pewnym zakresie przepisywany do systemu przez pracownika sądu. Niewątpliwie, biorąc pod uwagę liczbę upadłości konsumenckich jest to bardzo istotne obciążenie pracowników sądów, które z pewnością przekłada się na opóźnienie w wykonywaniu innych czynności ze szkodą dla innych uczestników postępowań upadłościowych lub innych postępowań. W konsekwencji, analizując omawiane zagadnienie z punktu widzenia sprawności wymiaru sprawiedliwości należy wskazać, że dopuszczanie składania pism papierowych na etapie postępowania po ogłoszeniu upadłości jest nadmiernym obciążeniem sądów.

            Podsumowując, wyniki wykładni literalnej, chociaż nie do końca jednoznaczne, wsparte wynikami wykładni systemowej oraz celowościowej prowadzą do wniosku, że upadły-konsument po ogłoszeniu upadłości jest zobowiązany do składania pism i dokumentów poprzez system teleinformatyczny obsługujący postępowanie sądowe (KRZ).

Niejako, na marginesie powyższych rozważań, można rekomendować wsparcie sądownictwa poprzez utworzenie w ramach struktur samorządowych centrów informatycznego wsparcia obywateli. Wprowadzenie rozwiązań, które zwolniłyby pracowników sądu z obowiązku przepisywania pism do systemu (również na etapie postępowania w przedmiocie ogłoszenia upadłości) miałoby istotne znaczenie dla poprawy sprawności wymiaru sprawiedliwości. Dodatkowo należy zauważyć, że proces informatyzacji dotyczy nie tylko sądownictwa. Informatyzacja występuje również w postępowaniach administracyjnych, postępowaniach związanych z systemem ubezpieczeń społecznych, postępowaniach podatkowych itd. Rozwój nowoczesnych struktur i procesów zarządzania państwem niewątpliwie będzie powiązany z dalszymi działaniami, przewidującymi składanie wniosków oraz obsługę obywateli wyłącznie w formule online. Oznacza to jednak, że państwo powinno utworzyć pewne, stałe i wyspecjalizowane struktury, których zadaniem będzie wsparcie tych obywateli, dla których samodzielnie funkcjonowanie w procedurach cyfrowych jest trudno osiągalne. Powinien więc funkcjonować system łatwo dostępnych punktów, których pracownicy posiadaliby uprawnienia wprowadzania do różnych systemów wniosków i pism składanych przez obywateli oraz w których obywatele mogliby odbierać kierowaną do nich w systemie teleinformatycznym korespondencję.

- opracowała: dr hab. Anna Hrycaj, prof. Uczelni Łazarskiego